Bitkiler, insan oğluna sunulmuş bir hediyedir. Beslenmenin en temel kavramını oluştururlar ve bitkileri yakından tanımalıyız. T, U ve Ü Harflerindeki bitkileri tanıyalım.
T
• Taflan - Prunus laurocerasus. (Ağaç cinsi): Gülgiller familyasından küçük beyaz renkli çiçekler açan, daha çok rutubetli ve gölgeli yerlerde yetişen 5-15 m boyunda yaprak dökmeyen bir ağaç türüdür. Güneybatı Asya ile Güneydoğu Avrupa'da doğal olarak yetişir. Türkiye'de Giresun, Trabzon, Rize, Ordu ve Artvin civarında yüksek dağlık bölgelerde doğal olarak bulunur. Yaprakları şeker, tanen, kalsiyum, oksalat, emülsin, prunasin ihtiva eder. Taze yapraklardan elde edilen taflan suyu, antispazmodik ve öksürük dindirici, bulantı ve karın ağrılarını giderici olarak kullanılır. Fazla alınırsa, zehirlenme yapar. Taze meyveleri yenilir. Taze meyvelerinin idrar söktürücü ve taş düşürücü etkileri vardır. Yaprakları ise gıdalara koku vermekte kulanılır.
• Tarçın - Cinnamomum verum. (Ağaç cinsi): Defnegiller familyasından anavatanı Güney ve Güneydoğu Asya olan, yaprak dökmeyen aromatik kokulu ağaç cinsidir. Esasen ağacın kurutulmuş kabukları kullanılır. Kabukların dış kısmında mantar tabakası bulunur ve grimsi renktedir. Tarçın baharatı, ağacının gövde ve dal kabuklarının dış kısmı sıyrıldıktan sonra kalan iç kabuğunun kurutulup öğütülmesiyle elde edilir. Ayrıca kabuklarının iç içe konularak rulo gibi kıvrılmasıyla da çubuk tarçın elde edilir. Kokusu kuvvetli, kesin ve uzun süreli, tadı tatlımsı ve yakıcıdır. Tanen ve uçucu yağ taşır. Baharat olarak kullanılır. Meyveleride baharlı, lezzetli ve tarçın kokuludur, tarçın yerine kullanılır. Tatlılara özelikle de sütlü tatlılara çeşni olarak katılır. Kahve, çikolata ve meyve soslarında, içeçeklerde de yaygın olarak kullanılır. Mutfakta kullanışı; kuzu eti, tas kebabı, çeşitli soslar, sütlü ve pirinçli tatlılar, çikolatalı kekler, tartlar, punç, sıcak şarab, çay vb.
• Tarhun - Artemisia dracunculus. (Bitki türü): Papatyagiller familyasının yavşan cinsinden çok yıllık polimorfik yavşan türü bir bitkidir. Yaprakları baharat olarak kullanıldığı için Artemisia dracunculus var. Sativa alt türünün kültürü yapılır. Kuzey yarım kürede yaygın olarak yetişir. Boyu 120-150 cm'dir. Kökeni Sibirya'dır, buradan tüm Avrasya'ya yayılmıştır. Baharat olarak Fransız yemeklerinde çok sık kullanılır. Anadolu'da kesme çorbası, salata gibi yemeklere konur. Ayrıca Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Rusya'da Tarhun isimli gazlı içeçeğe tat vermesi için kullanılır.
• Taş Yoncası - Coronilla varia. (Bitki türü): Baklagiller familyasından boyu 30-150 cm'yi bulan, Haziran-Eylül ayları arasında, güzel kokulu, küçük sarı renkli çiçekler açar. Orta Avrupa ve Batı Asya bitkisi olup, yurdumuzda özelikle Trakya, Ankara, Bayburt, Ayancık, Trabzon ve Erzincan bölgelerinde bol miktarda yabani olarak bulunmaktadır. Ekilmemiş topraklar, harabelikler, orman kenarları ve çayırlarda rastlanır. Taşyoncasının çiçekli ve yapraklı dalları kullanılır. Bu dallar temiz bir yere serilmek suretiyle, fazla güneşli olamayan bir ortamda kurutulur. Kurutulduktan sonra yaprak ve çiçekler ayıklanıp dallar atılırsa bitkinin etkili maddesi yoğunlaşır. Daha sonra suyla kaynatılarak 5-10 dakka bekletildikten sonra süzülerek çay olarak içilir. Saklanması veya kurutulması sırasında küflenmiş bitki kullanılmamalıdır. Yoksa zehirlenmelere neden olabilir.
• Tere - Lepidium sativum. (Bitki türü): Turpgiller familyasından, yaprakları salata olarak yenen, baharlı bir bitki türüdür. İnce yaprakları pişince acılaştığı için çiğ yemek gerekir. Vücüttaki yağ yakımını hızlandırır. Karaciğere faydalıdır. Sigaranın zararlarını azaltır. Ayrıca içinde bir çok vitamin barındıran bir bitkidir. Anavatanı Asya'dır. Anadolu'da bolca yetişir.
• Turp - Raphanus sativus. (Bitki türü): Turpgiller familyasından sebze olarak tüketilen bir bitki türüdür. Kara turp, beyaz turp, kırmızı turp gibi çeşitleri vardır. Tüketilen kısmı bitkinin gövdesidir ve toprak altındadır. Bitkinin meyve ve yaprakları toprak üstünde bulunur. Turp C vitamini , folik asit ve potasyum açısından zengindir. Ayrıca B2, B6 vitaminleriyle magnezyum, bakır ve kalsiyum içinde iyi bir kaynaktır. 100 gram turpta çoğu karbonhidratlardan gelen 16 kalori vardır. Uzun köklü tipi pişirme için idealdir. Yuvarlak formu ise salatarda çiğ olarak yenir.
• Turunç - Citrus aurantium. (Ağaç türü): Sedefotugiller ailesi içinde bir alt grup olan turunçgillerden olan bütün Akdeniz'e kıyı ülkelerde, Güneydoğu Asya kıyılarında yetişen, kışın yaprağını dökmeyen ağaca ve bu ağacın portakala benzeyen, fakat suyu acımtırak olan meyvesine verilen addır. Turuncun meyve kabukları çay, tentür, natürel ilaç ve eterik yağ yapımında, çiçeklerinden eterik yağ elde etmek için ve ham mneyvelerinden eterik yağ elde etmek için kullanılır. Turunç kabuğundan elde edilen eterik yağa Petitgrain, çiçeklerinden elde edilen yağa da Neroli denir. Turunç değişik versiyonlarının uçucu yağları çekilerek parfüm ve gıdalarda tatlandırıcı olarak da kullanılır. Ayrıca alternatif tıpta bitkisel ilaç yapımında da kullanılan bir bitkidir. Meyvelerinin acı ve ekşimsi tadı nedeniyle Aydın, Nazilli bölgelerinde etli pide ve salatalarda ayrıca limona alternatif olarak kullanılır. Meyve kabuklarından esans ve reçel yapımında yararlanılır. Kimi zaman ekşiliğinden, acı tadından dolayı şeker veya bal ile birlikte meyveleri çiğ olarak tüketilebilmektedir.
• Tütün - Nicotiana. (Bitki türleri): Patlıcangiller familyasından Nicotiana cinsinden yaprakları sigara yapımında kulanılan, Haziran-Ağustos ayları arasında pembemsi renkli çiçekler açan, 0,75-1,5 m boylarında bir yıllık otsu bitki türleridir. Ayrıca kültür bitkisidir. Tütünde kalite çok önemlidir. Tütünün kalitesi üzerinde iklimin önemli rolü vardır. Bu sebeple tütünün belirli iklim ve toprak şartları altında yetiştirilmesi gerekir. Kumlu-tınlı, humuslu ve su tutmayan topraklarda iyi yetişir. Türkiye'de tütün ekimi yapılan bölgeler; Ege Bölgesi, Karadeniz Bölgesi, Marmara Bölgesi, Doğu Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Trakya Bölgesi. Türkiye'de ince, küçük yapraklı, iyi yanan ve hoşa giden aromalı, kaliteli tütünler (şark tipi tütünler) yetiştirilmektedir. Yapralardan çiğneme tütünü, pipo tütünü ve nargile (tömbeki) tütünü hazırlanır. Sigaralık tütünler şark tipi tütünlerden hazırlanır. Tütün yapraklarında tanen, zamk, nişasta, reçine ve alkaloidlar bulunur. Bu alkoloidler içinde miktarı en az olan nikotin alkaloididir ve kötü kokuludur. Tütün tohumları yağ bakımından zengindir. Yerli tütünlerimizdeki yağ oranı 35-45 kadardır. Tütün yağı boya ve sabun sanayiinde kullanılır, zehirli madde taşımaz. Tütün en çok sigara ve puro halinde kullanılmaktadır. Memleketimizde tütün endüstrisi oldukça gelişmiş olup, Tekelin eli altında ticareti yapılmaktadır. Türkiye tütün üretiminde ABD, Brezilya, Çin ve Hindistan'dan sonra 5. sırada yer alır.
U
• Uludağ göknarı - Abies bornmulleriana. (Ağaç türü): Çamgiller familyasından 30-40 m boylanabilen bir göknar alt türüdür. Yan sürgünlerin ucundaki tomurcuklar reçinelidir. Ortalama 15-16 cm boyunda ve 5 cm çapında kırmızı-kahverengi kozalakları vardır. Dallar üzerinde dik duran kozalakların dış pulları, iç pullarından daha uzundur ve bol reçinelidir. Torak ve rutubet istekleri fazladır, ışık istekleri azdır, gölgeye dayanıklıdır. Piramidal gelişme gösterir, tepeden, tabana kadar çok sık dallıdır.
• Unutmabeni - Myosotis arvensis. (Bitki türü): Boraginaceae familyasından bir çiçekli bitki familyasıdır. Özellikle bahçelerde yetiştirilen, kültive edilmiş formlarında birkaç renk birden görülebilir. Yaklaşık 50 tür barındıran cins oldukça çeşitlidir. Oldukça geniş bir alana dağılmış olan cinsin birçok çeşidi Yeni Zelanda'ya özgüyken, birkaç Avrupa türü mevcuttur.
Ü
• Üvez - Sorbus domestica. (Ağaç türü): Gülgiller familyasına ait, kışın yaprağını döken, farklı boylarda (3-25m), çalı ya da orman ağacıdır. Mayıs-Haziran ayları arasında beyaz, ender olarak da pembe renkte çiçek açmaktadır. Meyveler yalancı meyve tipinde; küremsi, yumurtamsı ya da armut şeklindedir. Üvez cinsinin kuzey yarım kürenin değişik bölgelerinde yayılmış olan 80 den fazla türü, ülkemizde ise 12 türü ve 17 taksonu bulunmaktadır. Türkiyede doğal olarak bulunan üvezlerin çoğunluğu; hem kuraklığa hem de hava kirliliğine dayanıklı türlerden oluşmaktadır. Çalı ve küçük ağaç görünümlü üvezler yüksek dağ kuşağında önemli bir erozyon kontrolü bitkisidir. Üvez ve özellikle akçaağaç yapraklı üvezin kerestesi çok değerlidir. Yaz aylarında çiçek açmalarrından dolayı arıcılık açısından önemli bir bitkidir. Meyveleri insanlar ve kuşlar başta olmak üzere diğer canlılar tarafından yenilmektedir. Ayrıca meyve, yaprakları modern ve alternatif tıpta çok amaçlı kullanılır. Bu bitkiden Ruslar Ryabin Cognac adında geleneksel votka yapar.
• Üzüm - Vitis. (Bitki cinsi): Asmagiller familyasının Vitis cinsinden sarılgan bitki ve yeryüzünde kültürü yapılan en eski meyve türleridir. Tarihçesi M.Ö 5000 yılına kadar dayanır. Anavatanı Anadolu'yu da içine alan küçük Asya, Kafkasya'yı da kapsayan bölgedir. Diğer meyvelerle kıyaslandığında en fazla çeşide sahip olan türlerden biri olan üzüm 15,000'nin üzerinde çeşidi bulunduğu tahmin edilmektedir. Anavatanı Anadolu olan çeşitler 1200'ün üzerindedir. Bu çeşitlerden oluşturulmuş Milli Koleksiyon Bağı Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsünde bulunmaktadır. Bunların 50-60 kadarının ekonomik üretimi yapılmaktadır. Üzümün anti-oksidan, anti-aging, kan yapımına yardımcı ve kanserden koruyucu etkileri bulunmaktadır. Üzümün güçlü anti-oksidan özelliği, E vitamininden 50, C vitamininden ise 30 kat daha fazladır. Üzüm şırasında; su (70-80), karbonhidratlar (15-25), organik asitler (0,3-1,5), tanenler (0,01-0,10), azotlu bileşikler (0,03-0,17), mineral bileşikler (0,3-0,5) bulunmaktadır.
