Bitkiler, insan oğluna sunulmuş bir hediyedir. Beslenmenin en temel kavramını oluştururlar ve bitkileri yakından tanımalıyız. L ve M Harflerindeki bitkileri tanıyalım.
L
• Ladin - Picea. (Ağaç cinsi): Çamgiller familyasının Picea cinsinden Kuzey yarıkürenin ılıman ve soğuk bölgelerinde yayılış gösteren ağaç türleridir. 40-50 m'ye kadar boylanabilir. Türkiye'de ise Doğu Karadeniz Bölgesi'nde yetişir. Kerestesi yumuşak, hafif ve reçinelidir. İnşaat kerestesi ve mobilyacılıkta kullanılır. Odunundan kağıt fabrikalarında selüloz elde edilir.
• Lahana - Brassica oleracea. (Bitki türü): Turpgiller familyasından, geniş ve kalınca yaprakları olan, güz ve kış sebzesi olarak yetiştirilen ve bir çok türü olan bitkidir. B,C, E vitaminleri ile potasyum, kalsiyum, kükürt, demir, bakır ve magnezyum gibi mineraller açısından zengin bir besin kaynağıdır. Beyaz lahana, kara lahana, kırmızı lahana, brüksel lahanası ve Milano lahananası gibi türleri vardır. Türkiye'de en çok yaygın olan türü beyaz lahanadır ve daha çok sıcak yemeklerde kullanıldığı gibi turşusu, dolması ve çiğ olarak salatasıda yapılmaktadır. Lahana vücut direncini arttırır, bağışıklık sistemini güçlendirir, mikrop öldürücüdür. Başta meme, rahim ve bağırsak kanseri olmak üzere, kansere karşı çok iyi bir koruyucudur.
• Limon - Citrus × limon. (Ağaç türü): Yıl boyunca büyümeyi sürdüren, kışın yapraklarını dökmeyen küçük bir ağaç türü ve bu ağacın meyvesidir. Limonun anavatanı kesin olarak bilinmemektedir, ancak ilk yetiştirilmeye başlanan yerlerin Güney Hindistan, Burma ve Çin olduğu tahmin edilmektedir. Ege ve Akdeniz gibi bölgelerde neredeyse her evin bahçesinde bir limon ağacı bulunur. Meyve öncelikle suyu için kullanılır, eti ve kabuğu aşçılık ve fırında pişirmede kullanılır. Özellikle çorbalarda, yemeklerde, salatalarda, lezzeti arttırmak, sindirimi kolaylaştırmak ve vücut direncini kazanmak için kullanılan önemli bir C vitamini kaynağıdır. Kek ve pastalarda, limonlu buzlu çay, limonata ve limonun kendisi veya misket limonu ile birlikte reçel yapımında ve daha bir çok alanda kullanılmaktadır. Limonlar önemli miktarda sitrik asit içerirler. Bu nedenle düşük değerde pH ve ekşi tada sahiptirler. Kolaylıkla elde edilebilen asit bilimsel eğitim deneylerinde kullanılır. Türkiye İstatistik Kurumu 2011 sonu verilerine göre Türkiye'nin yıllık üretimi 790.000 ton olarak gerçekleşmiştir.
• Londra çınarı - Platanus x acerifolia. (Ağaç türü): Çınargiller familyasından melez bir çınar türüdür. Doğu çınarı ile batı çınarının doğal mlezidir ve her iki türünde çeşitli özelliklerini taşır. Boyu batı çınarından daha kısa, gövdesi ise daha kalındır, küremsi meyve toplulukları ikişer ikişer bulunur. Sahil, büyük bahçe-park, yerli-ormanlık yerlerde ve mobilya yapımında kullanılır.
• Lübnan sediri - Cedrus libani. (Ağaç türü): Çamgiller familyasından Güneydoğu Anadolu Toroslarında yaygın görülen, ayrıca Kelkit ve Yeşil Irmak vadilerinde kalıntı meşcereleri bulunan bir sedir türüdür. 40 m'ye kadar boy yapar. Kozalakların üzerinde bol reçine bulunmaktadır. Işık isteği fazladır ve yarı ışık ağacı olarak kabul edilir. Büyük bahçe-park, yerli-ormanlık ve açık alanlarda kullanılır. Akdeniz ikliminin hakim olduğu yerlerde bulunur. Doğal olarak Güney Anadolu ve Lübnan'da yayılmış olup, batı sınırı Fethiye ve Köyceğiz'den başlar.
M
• Mabet ağacı - Ginkgo biloba. (Ağaç türü): Günümüzde varlığını sürdüren hiçbir yakın türü veya benzer bulunmayan tamamiyle kendine özgü bir ağaçtır. Dünya üzerinde yaşamakta olan bitkilerin en eskisi ve en yaşlısıdır. Ginkgo bir yaşayan fosildir. Merkezi Çin'de günümüz yaban ginkgolarının yetiştiği küçük bir bölge hariç, dünyanın her yerinde ortadan kaybolmuştur. 35-40 m kadar boylanabilen, orta ile geniş arası yaprak döken ağaçlardır. Cadde, büyük bahçe-park, yerli-ormanlık, şehir-avlu ve orta bahçe gibi kulanılabilirliği açısından önerilen yerlerdir. Bu ağaçTürkiye'de gümüş kaysı, fil kulağı, kız saçı, Çin yelpaze çamı gibi isimlerle de anılmaktadır.
• Madımak - Polygonum cognatum. (Bitki türü): Kuzukulağıgiller familyasından, toprak üstüne yatık sürünücü, odunsu gövdeli, ufak pembe çiçekli, çok yıllık yenebilen otsu bitki türüdür. Orta Anadolu halk mutfağıında besin olarak kullanımı yaygındır. Çiğ; madımak salatı olarak yenir ya da pişirilerek; madımak aşı, cacığı, mıhlaması, çorbası, yahnisi, böreği gözlemesi, bükmesi yapılır. Yol kenarları, tarla sınırları, yamaçlar, uçurumlar ve kültür arazileri ana yaşam alanlarıdır. Türkiye, Suriye, Kafkasya, İran, Afganistan ve Pakistan'da yayılım gösterir. Türkiye'de Batı, Orta, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde, çoğunlukla Yozgat, Sivas, Amasya, Tokat, Kayseri ve Gümüşhane yörelerinde yetişir. Madımak içerdiği fenolik birleşiklerden dolayı diğer bitkilerin gelişimini engelleyen fitotoksik özelliğe sahip boğucu bir bitkidir. Türkiye'de yaprakları sarı renk elde etmek için kullanılır.
• Malta eriği - Eriobotrya japonica. (Ağaç türü): Diğer adıyla yeni dünya olan, güllgiller familyasından bir ağaç ve bu ağacın meyvesidir. Anayurdunun Çin olduğu sanılan malta eriği önceleri, Japonya'da yetiştirilmeye başlanmış, daha sonraları buradan Akdeniz ülkelerine ve Avrupaya yayılmıştır. Bugün özellikle astropik bölgelerde büyük miktarda üretilen malta eriği Türkiye'de en çok Akdeniz Bölgesi'nde yetiştirilmektedir. Yaz-kış yeşil kalabilen, yani yapraklarını dökmeyen bitkilerdendir. Ortalama 10 metreye kadar boylanabilir. Daha çok aşılama yoluyla, bazende tohumdan üretilir. Baharın geldiğini müjdeleyen bu koyu sarı, sulu, iri çekirdekli meyve özellikle A vitamini yönünden çok zengindir. Ayrıca antioksidanların etkilerini arttıran malik asit ve B gurubu vitaminler yönünden de son derece zengindir.
• Mamut ağacı - Sequoiadendron giganteum. (Ağaç türü): Servigiller familyasının Seguoia cinsinden tek bir türle temsil edilen (monotipik), Kuzey Amerika'da Kalifornia/Sierra Nevada dağlarında yetişen görkemli bir ağaçtır. Bugün dünya üzerinde yanlızca bir türü yaşamaktadır. Bir çok türünün fosillerine rastlanmıştır. Vatanında 80-90 m boylanabilir. Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. 3-4 bin yıl yaşayabilen oldukça görkemli bir ağaçtır. Rüzgara ve fırtınaya dayanıklıdır. Yarı gölge ve ılıman deniz ikliminin ağacıdır. Büyük alanlarda soliter kullanıma uygundur. Odunu yumuşak, hafif ve dayanıklıdır.
• Mamey - Mammea americana. (Ağaç türü): 70 m yüksekliğe ulaşabilen, yaprak dökmeyen, ters, parlak, deri gibi sert, koyu yeşil, geniş eliptik yaprakları ile dik yapraklıdır. 10-20 cm büyüklüğünde kahverengimsi yada grimsi meyveleri vardır. Dış yüzeyinde siğil gibi noktacıklar vardır. Olgun meyvesi kayısı ve ahududu tadındadır. Olmamış meyveleri çok ekşidir. Tohum suyu çıkmayan bir leke bırakır. Veneüzella'da toz tohumları, parazitler ve deri hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır. Çiçekleri sindirim sistemini hızlandırır.
• Mandalina - (Ağaç türleri): Ilıman iklimde yetişmekte olan turunçgiller familyasına ait bir meyve türüdür. Turuncu, sarı renklerde olan mandalina, etli ve sulu bir yapıya sahiptir. Mandalina, portakala nazaran daha yumuşak olan kabuğu soyulduktan sonra yenilebildiği gibi suyu sıkılarakta içilebilir. Türkiye'de en çok Akdeniz'de, Ege bölgesinin kıyı kesimlerinde ve kısmen Karadeniz bölgesinde yetiştirilir. Mandalina zengin bir B ve C vitamini kaynağıdır. Bağışıklık sistemini korur, kanı temizler, grip olanlara iyi gelir, kalp ve damar hastalıklarına karşı koruyucu, yüksek tansiyon ve kolestrolü düşürmede yardımcı, ayrıca sinirleri yatıştırıcı etkisi vardır.
• Mango - Mangifera indica. (Ağaç türü): Kapalı tohumlulardan Anacardiaceae familyasının Mangifera cinsine ait tropik, astropik ağaçlarının verdiği etli meyveye denir. Mango anavatanı olan Hindistan'dan dünyaya yayılmış olup, Orta ve Güney Amerika, Asya ve Afrika üllekerinde üretilmektedir. 35-40 m yüksekliğe ulaşan 10 m'ye kadar taçlanabilen uzun ömürlü bir ağaçtır. Çiçekler zambaklara benzer ve keskin bir koku yayarlar. Meyveleri genelde türlerine göre değişiklik gösterip, meyvelerin olgunlaşması 3-6 ayı bulabilir. Bir kısım kültürlerde mangifera meyveleri düğünlerde dekorasyonda, halk kutlamaları ve dinsel ayinlerde kullanılır. Mango Hindistan'ın, Pakistan'ın ve Filipinler'in milli meyvesidir. Taze olarak tüketebilmenin yanı sıra mango meyvesini meyve salatalarında, meyve suyu ve kokteyllerinizde , pasta yapımında ve süslemelerinde kullanabilirsiniz. Ayrıca, yemeklerinize aroma ve lezzet katmasının yanı sıra dondurma ve sos yapımında da kullanabilirsiniz. Mango potasyum, lif ve kuvvetli bir antioksidan deposudur. C vitamini, provitamin A ve B vitaminin tüm türlerini içeren mango, mümkün olduğunca çiğ yenilmelidir. Bu meyve içerdiği vitaminler nedeniyle sinirler, cilt ve saçlar için oldukça yararlıdır. Mangodaki ana gıda maddesi şekerdir. Ayrıca tartarik asit ve malik asite ilave az miktarda sitrik asitte bulunur. Bu asitler vücut tarafından kullanılır ve vücudun alkali kaynaklarını koruyabilmesine yardımcı olur.
• Manisa lalesi - (bak-> Dağ lalesi): Soğangiller familyasından, Spil dağında kendi halinde yabani olarak yetişen bir çiçek türüdür. Anavatanı Anadolu olup, boyu 15-20 cm, güneşte veya hafif gölgede yetişen, cinsine göre Şubat-Eylül arası çiçek açar. Spil dağında özellikle Mart-Nisan aylarında yoğun olarak görülür. Çiçek bordürlerinde, park ve bahçelerde renk sağlamak için ayrıca kesme çiçek olarak da kulanılır.
• Manolya - Magnolia. (Ağaç cinsi): Manolyagiller familyasından, Magnolia cinsini oluşturan herdem yeşil ve yaprak döken odunsu bitki türlerini kapsar. Kuzey Amerika'nın Doğu'su, Orta Amerika, Batı Hindistan ve Doğu ve Güney Doğu Asya'yı içerir. Ülkemizde, Karadeniz kıyıları ve Marmara Bölgesi'nde yetiştirilmektedir. Tohum, çelik ve aşı ile üretilir. Park ve bahçelerde genellikle soliter kullanılır. Rüzgara duyarlıdır. Korunaklı yerlere dikilmelidir. Kirli havaya dayanır.
• Manolyagiller - Magnoliaceae. (Ağaç familyası): Magnoliales takımına ait bir familyadır. Bu familya mensupları ılıman bölgelerden tropiklere kadar yayılmıştır. Dünya'da 7 cins ve 230 kadar türle temsil edilir. Ağaç veya çalı şeklinde, daima yeşil olan bitkilerdir.
• Manyok - Manihot esculenta. (Bitki türü): Sütleğengiller familyasından, tropikal ve yarıtropikal Amerika'da yetişen, 150'den fazla çeşidi olan bir bitkidir. Kökünde bol miktarda nişasta bulunduğu için yerlilerin beslenmesinde büyük önem taşır, ayrıca nişastasından tapyoka yapıldığı için ticari yönden de önemi büyüktür. Manyokun kökleri, hayvan yemi olarakta kullanılır. Özellikle simit ya da un halinde satılan, küçük danaları ve domuz yavrularını beslemekte kullanılan sindirimi çok kolay bir besindir. Brezilya'da yetişen türünden kauçuk elde edilir.
• Maranta - Maranta leuconeura. (Bitki türü): Tropik bölgelerde yetişen, Maranta arundinacea adlı tündeki yumrulardan ararot üretilen bir bitkidir. Tabiatta 22 türü bulunan maranta cinsinin süs bitkisi olarak kültüre alınan tek türü M. leuconeura olup anavatanı Brezilya'dır. Saksı çiçeği olarak yetiştirilebilir.
• Maydanoz - Petroselinum sativum. (Bitki türü): Maydanozgiller familyasından, yeşil renkli damarlı, iki yıllık otsu bir bitki türüdür. Yaprakları baharat olarak kullanılmaktadır. Meyvelerinin içinde uçucu bir yağ ile apiin adlı bir glikozit vardır. Kökünde, biraz uçucu yağ, müsilaj ve apiin vardır. Yaprakları, kökü ve meyvesi kullanılır. Ayrıca maydonoz suyunun ödemleri atmada çok etkili olduğu bilinmektedir. Yaprakları A, C, K vitaminleri, demir potasyum, kükürt, kalsiyum, magnezyum ve klorin yönünden zengin olan maydanozun bir tutamı günlük C vitamini ihtiyacının çoğunu karşılar. Yemeklerde, salatalarda lezzet verici ve çiğ olarak da tüketilebilir.
• Maydanozgiller - Apiaceae. (Bitki familyası): Çoğu iki yıllık, tek veya çok yıllık, otsu nadiren çalımsı olan aromatik kokulu bitkileri kapsayan bir çiçekli bitkiler familyasıdır. Büyük bir familya olup, yaklaşık 300 civarında cins ve 3.000'den fazla tür içerir. Familya üyeleri genellikle Kuzey Yarım Kürede yaygındır. Uçucu yağ ve reçine elde edilen maydanozgiller Türkiye'de zengin bir tür sayısına sahiptir.
• Mazı - Thuja. (Ağaç cinsi): Servigiller familyasının Thuja cinsinden ağaç türleridir. Doğu Asya ve Kuzey Amerika'nın Batı Bölgeri'nde yetişen ve odunun için ya da süs ağacı olarak başka ülkelerde de yetiştirilen kozalaklı ağaçlardır. Türkiye'de doğal olarak bulunmazlar ancak süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Kerestecilik ve yakacak olarak kullanılmasının dışında boyacılıkta ve eczacılıkta da kullanılır. Deri hastalıklarında mazı yaprağı tentürü, et beni ve papilom gibi iyicil vejetasyonları gidermek amacıyla yerel olarak kullanılır. Homeopatide, mazı tentüründen idrar yolları hastalıkları tedavisinde yararlanılır.
• Medine çiçeği - Gomphrena globosa. (Bitki türü): Horozibiğigiller familyasından, 25-35 cm boylanabilen, bir yıllık dayanıklı otsu bitkidir. Anayurdu kesin olarak bilinmeyen Gomphrena cinsi bitkilerin Amerika, Avustralya anakaraları ve Malezya'nın tropik bölgelerinde 100 dolayında türü doğal olarak yetişmektedir. Medine çiçeği bitkisi bahçe sınırlarında, duvar önlerinde ve evlerde pencere önüne koyulan saksılarda güzel durur. Uzun boyluları kesme çiçek olarak kullanılır. Olgun çiçekli bitkiler kesilip demet edilerek baş aşağı edilip kurutulduğunda, kuru demet düzenlemelerinde kullanılabilir. Çünkü bitkinin çiçekleri kuruduğunda renklerini çok güzel korur. Yaprağı ve çiçeği kaynar suda demlenerek çay olarak günde 1-2 bardak tüketilebilir. Taze öz suyun aşırı afrodizyağı yatıştırdığı kabul edilmektedir. Terletici, ateş dürücü, göğsü iyileştirici ve bağırsak solucanı düşürücü gibi etkileri vardır.
• Melek otu - Angelica archangelica. (Bitki türü): Maydanozgiller familyasından, 2-4 yıllık , boyu 3 m'yi bulabilen bir bitkidir. Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'da yetişen melek otunun en az 9 türü bulunmaktadır. Her bölgede yetişen melek otu farklı özelliklere sahiptir ve farklı hastalıkların tedavisinde kullanılabilir. Bilimsel belgelerle desteklenmesede, dünyada pek çok kültürde başta gaz giderici olarak ve çeşitli cilt hastalıkları tedavisinde yaygın olarak kullanılmaktadır. 16. yüzyıldan itibaren İngiltere'de kökü ve tohumlarından elde edilen öz ile ilk olarak parfümlere koku ve alkollü içeceklere tat vermek amacıyla, yaprakları ve sapı ise gıda ürünlerinde kullanılmıştır. Melek otunu kaynar suda demleyip, soğuduktan sonra süzülerek içilir, tercihen isteğe göre balla tatlandırılır. Yüksek dozda kullanımının zehirlenmeye yol açtığı vakalar görülmüştür. İçeriğinde eterli yağ bulunduğu için gebelik sürecinde kullanılmamalıdır.
• Melez - Larix. (Ağaç cinsi): Çamgiller familyasından, Larix cinsini oluşturan, yaprak döken iğne yapraklı ağaç türleridir. Kuzey yarımkürenin ılıman bölgelerinde yetişen melez (melezçam da denir) cinsi üyeleri, boyları 30 m'yi bulabilen, sarkık dallı ağaçlardır. Cinsin üyelerinden Avrupa melezi (Larix decidua) ve Amerika melezi (Larix laricina) kırmızı, sert, bol reçineli odunları için yaygın biçimde yetiştirilir.
• Meşe - Quercus. (Ağaç cinsi): Kayıngiller familyasının Quercus cinsinden 400 kadar türü arasında yaz-kış yapraklarını dökmeyenleri de bulunan kerestesi dayanıklı orman ağaçlarıdır. Dünya üzerinde geniş bir yayılış sahası vardır. 25 m kadar boylanabilir. Palamut adı verilen silindirik meyveleri bir kadeh içinde yer alır. Tanen bakımından zengin olan bu tür palamudun şırası sepicilikte ve boya sanayinde kullanılır. İçinde pelit denilen tohumu vardır. Ancak tadı acı olduğu için hayvan yemi olarak değerlendirilir. Kullanım alanları; park ve bahçelerde kitle ağacı olarak kullanılabilirler. Rüzgara dayanıklıdır, iyi bir yol ağacı olur. Fransızlar şarap fıçılarının yapımında kullanır. Meşe ağacı en iyi kazık materyalidir. Travers, kaplama, yapı malzemesi, mobilya, doğrama, ev ve süs eşyaları, alet sapları, odun kömürü, ağaç kabuğu, meyve üretimi. Ayrıca meşe ağacı kabuklarından yapılan çay, mide ve bağırsak kanamalarını iyileştirici özelliğe sahiptir.
• Mısır - Zea mays. (Bitki türü): Buğdaygiller familyasından, 180-200 cm boyunda, genellikle çok nemli iklim bölgelerinde yetiştirilebilen, tek yıllık özellikle yağı doymamış yağ grubunda olan bir tarım bitkisidir. Mısırda lisin ve triptofan proteinin biyolojik değeri de aminoasitlerin limite edici etkisi altındadır. Tanesindeki ham yağ yulaftan sonra en yüksek değer veren besin maddesidir. Meksika ve orta Amerika kökenlidir. 1600 yıllarında Suriye yoluyla Mısır'dan İstanbul'a mısır buğdayı yada mısır darısı adıyla gelmiştir. Zaman de kısaltılarak (dil biliminde ellipse adı verilen olay) mısır adını almıştır. Sınıflandırma koçan şekli, tane şekli iriliği, sıralar arası açıklık, koçan ucundaki boşluk ve somak rengine bakılarak yapılır. Mısır atıştırma, çorba, ana yemek ve salatalarda kullanılır. Kebap, haşlama, ızgara ve patlamış mısır gibi çeşitleri vardır. Mısır tam bir vitamin deposudur. B1 vitamini, patatonik asit B5 vitamini, folat, niasin B3 vitamin ve C vitaminide bol miktarda içermektedir. Ayrıca diyetsel liflerin fosfor ve magnezyum minerallerinin iyi bir kaynağıdır.
• Monteri çamı - Pinus radiata. (Ağaç türü): Çamgiller familyasından, anavatanı ABD ve Kanada olan, 15-30 m boy, 30-90 cm çap yapabilen çam türüdür. Reçineli tomurcuklar yumurtamsı, kırmızı-kahverengi 1,5 cm uzunluğundadır. Monteri çamı, iklim olarak nemli orta sıcaklık değerlerine sahip yerlerde görülür. Yarı ışık ağacıdır. Odunu açık, yumuşak ve kolay yarılır. Mobilya ve kereste yapımında kullanılır.
• Muz - Musa. (Ağaç cinsi): Muzgiller familyasından, sıcak bölgelerde yetişen çok yıllık, en büyük çiçekli otsu bir bitkidir. Güney Doğu Asya'nın tropikal bölgelerinde doğal olarak yetişen ağaçsı bitkiye ve bu bitkinin yeşil kabuklu (bazı türlerinde kırmızı veya pembe kabuklu) uzun meyvelerine denir. Türkiye'de daha çok Anamur ile Alanya arasında üretilmektedir. Dünya üzerinde meyvesi belkide en fazla tüketilen bitkilerden biridir. Bu tüketimin ardında muzun çok besleyici bir besin kaynağı olması yatmaktadır. Kalsiyum, potasyum, demir, fosfor, sodyum ve iyot içeriği ile çok zengindir. Muz lif açısından da oldukça zengindir. Sakaroz ve glikoz içeren muz vücudu besler, ayrıca B1, B2, B6, C, D ve E vitaminlerini bünyesinde barındırır. Fırında veya güneşte kurutulduğu zaman çok besleyici bir un verir. Meyve olarak tüketiminde çok faydalı ve pasta yapımda vazgeçilmez bir meyvedir.
